Ұлы ақынның балалық шағы – Абай қандай бала болды?
Абай Құнанбайұлы қандай бала болды, немен әуестенді, қандай ортада өсті, қоршаған әлемді қалай таныды?
Болашақ ақын 1845 жылдың 10 тамызында Шыңғыс тауларындағы Жидебай өңірінде, Семейден 180 шақырым жерде дүниеге келді. Оның әкесі – тобықты руының беделді биі Құнанбай Өскенбайұлы, ал анасы – төрт әйелінің бірі Ұлжан. Сәбиге туған кезде Ибраһим есімі берілді. Аңыз бойынша, бұл есім Құнанбайдың бір ерекше түсіне байланысты қойылған: түсінде ол тобықты руының данышпаны, ойшылы – Анет Баба Кішікұлын көріп, ол пайғамбар Ибраһимнің есімін атапты. Дегенмен, тарихта балаға берік бекіген және халыққа тараған – Абай аты. Бұл сөз қазақ тілінде «сақ, мұқият» дегенді білдіреді. Құнанбайдың анасы Зере немересін еркелетіп осылай атаған екен.
Абайдың тәрбиесіне ерекше әсер еткен – әжесі Зере болды. Ол немересін кішкентайынан бауырына басып, оның мінез-құлқы мен даму барысын мұқият бақылап отырды. Зере халық ауыз әдебиетінің білгірі болатын, немересінің білімге, өлеңге деген қызығушылығын оятты, алғаш ұстазы әрі тәрбиешісі болды. Әжесі оны жамандықтан сақтандырып, жүрегінің қатыгез болмауына ерекше мән берді. Көп жағдайда Абайдың халық ауыз әдебиетіне деген сүйіспеншілігі әжесінен бастау алған. Күндіз-түні әжесінің қасында болып, ертегі, аңыз айтып беруін сұрайтын. Әжесі Зере ерекше мейірімділікпен немересінің қиялын оятып, оның ой-өрісін кеңейтті. Абай әжесінің тамаша әңгімеші екенін бала күнінен-ақ түсінген. Оның баяндау мәнері аса әсерлі, тыңдаушыны баурап алатын еді.
Балаға берік бекіген және тарихқа енген – Абай аты. Бұл сөз қазақ тілінде «сақ, мұқият» дегенді білдіреді.
Ақынның балалық шағымен тығыз байланысты тағы бір қымбат есім – туған анасы Ұлжан. Абай көбіне әжесі шаршап қалған сәтте немесе бос болмай қалғанда, анасына жүгінетін. Ұлжан – Қаракесек руының белгілі, бай және ауқатты шаншар атасынан шыққан. Бұл әулет тапқырлығымен, шешендігімен, күлкілі әңгімелерімен танымал. Ұлжан да тапқыр, тілге шешен, ескі жыр-дастандар мен айтыстарды жатқа білетін, ұлын осы өнерге баулитын. Абайдың тапқырлығы, сөзге ұста болуы, адамдардың кемшілігін өткір әжуамен жеткізе білуі – анасы Ұлжаннан дарыған қасиеттер.
Көп жағдайда Абайдың өмірлік бағытына, адамзат бақыты үшін күрес жолына түсуіне әжесі мен анасының ықпалы зор болды.
Әрине, әкесі Құнанбайдың ықпалын да жоққа шығаруға болмайды. Құнанбай – ірі, көрнекті тұлға, Абайдың мінезі мен көзқарасының, кісілік қасиеттерінің қалыптасуына үлкен әсер еткен. Оның әділдігі, мақсаткерлігі, адамгершілігі – Абайға өмірлік үлгі болды. Құнанбай тобықты руының беделді басқарушысы, орыс тілін жетік меңгерген, озық ойлы орыс зиялыларымен араласқан адам еді. Оның бай кітапханасы болған, онда араб, парсы және түркі тілдеріндегі кітаптар сақталған. Білімге құштар Абай сол кітаптарды оқыды.
Жас Абайдың тағы бір ұлы ұстазы – қазақ халқының өзі болды. Олардың үйіне елге белгілі ақындар, қонақтар, шетелдік меймандар да жиі келетін. Абай дала өмірі мен салт-дәстүрді, халықтың даналығын, әдет-ғұрпын сол ортадан үйренді. Ол көптеген даулы мәселелердің, руаралық шиеленістердің куәгері болды. Бала күнінен үйге келген ақындарға, жыршыларға, шешендерге еліктеп, халық ауыз әдебиетінің үлгілерін бойына сіңіріп, алғашқы өлеңдерін шығара бастады.
