«Абайдың өмір жолы»: Ақынның балалық шағы
Тобықты елі май айының он-он бесінде: Бауырдың шыбыны шығып, малды жөндеп жайылтпайды. Жонға,жайлауға көшеміз деп арқан-жібін, ер-тұрманын жабдықтап әбігер болып жатады. Шыңғыс тауы оңтүстіктен солтүстікке қарай көлденеңдей біткен, ұзындығы 200 шақырымдай, ені он бес-жиырма шақырымдай ғана, аса биік емес. Шыңғыс тауының сай-саласының көш жүретін кей сайларынан арбамен де асуға боларлық белгілі асулары болады. Бауырдан асыға көшкен Құнанбай ауылдары жота жол, Бөкенші деген асумен асып, таудың күнбатыс жағындағы Тоңаша, Барлыбай өзендеріне қонып, бір жұма, он күндей аялдап, шөптің сонысын басып, жотадан асып мол сулы, қалың шалғынды, кең қоныстарды жайлайды. Бұл жердің «Жон» деп аталатын мәнісі «Сарыарқа» деген қазақ баласына әйгілі биік жота күншығыста Тарбағатай, Алтай тауынан басталып, солтүстікке Баянауыл тауларына барып жалғасады. Сол жота Шыңғыс тауының күнбатыс жағымен қатарласып өтеді. Ол жотаның белгісі кей жері биік, кей жері аласа болғанымен, судың ағысын екіге бөліп тұрады. Күншығыс жаққа қарайтын сай-салалардан аққан судың аяғы Ертіс өзеніне құяды. Күнбатысқа қарайтын сайдан аққан су Балқаш көліне құяды. Бұл жотаны Тобықты елі «Жон» деп атайды. Жаздың ыстық күндерінде жон жайлаған елдің малдары шыбындамайды, қоңырсалқын самал жел соғып тұрады. Жонның күнбатыс жағындағы Құнанбай қоныстары Жыланды, Тай, Байқошқар, Балашақпақ деген өзендер – көкорай шалғын бәйшешегі ұзарып өсіп,толып, шалғыннан құлын-тайдың жоны қылтылдап қана көрініп, өзені күркіреп ағып жатады. Абайдың «Жаздыгүн шілде болғанда» дейтін өлеңіндегі табиғат көркін жырлауына, толғауына шабыт беретін осы жайлау болатын.
Құнанбай ауылдары бір қоныста ұзақ отырмайды, он-он бес күнде жұрт аударып көшіп отырады. Қалың жылқы ауыл маңын шұбырынды дабыл қылып, тез тоздырып тастайды. Бұл жайлаудан июль айының бас кезінде қайта көшіп, жоннан асып Барлыбай, Тоңаша өзендеріне аз күн аялдап, қозы қырқып, күзем алады да, Шыңғыс тауынан Бауырға аса көшеді. Шыңғыстың күншығыс жағы жазық дала, 20-25 шақырымдай жерге дейін тастақ, шөбі тықыр, мық жусанды, қар жатпайтын «қарабөктер» деп аталады. Онан төмен Қарауыл, Тоқпамбет, Қан, Бөкенші деген өзендердің суының жайылмасы жалпақ пәйек, шабындық, қалың ши болады. Тобықтының Олжай дейтін атасының тұқымдары сол жерлерге қарлығаштың қанатындай қатар қыстайды. Сол қыстаулардың күншығыс жақ даласы көкпек, жусан, жалман, құлақ, алғи дейтұғын ащылы-тұщылы шөпті болады. Үш айда жайлауда шалғын мен бетегеге жайылып ащы жерді аңсаған мал осы бауырға келгенде, құрт көргенде аузынан су ағатын қышқыл сағынған адамдай құмартып, құшырлана жеп, мейірі қанады. Бұл даланы «Бауыр» деседі. Мол құдықтардан күзеу қора салады. Бұл бауырда бос су, аққан бұлақ жоққа есеп. Малды ауылдар қонған жерінің бір жылдан бері құлап, құмдап қалған құдықтарын аршып, астау, қауғамен малын суғарып, қандыра алмай әуре-сарсаңға түседі. Сондықтан, үдере көшуге салады.
Үдере көшу деген жүгін ерте салқында артып қонған жеріне итарқа, жаппа тігіп малын сулатып, сарықтатып,адамы шай қайнатып ішіп дамылдайды да, түстен кейін тағы көшеді. Сондай қалыппен көшкен Құнанбай ауылдары Қасқабұлақ деген бос сулы қонысқа келіп қонады. Таудың төскейінен күнбатыс жағындағы Ойқұдық даласына қарай ағып жатқан көлемі мың қойдың қотанындай жеті жерінен атқылап шығып жатқан көзі бар даңғайыр мөлдір сулы бұлақ – Құнанбай, Өскенбайдың күзеуі.
Үдере көшіп, шаршап-шалдығып келген ел бұлақтың екі жағындағы қалың шалғынға үлкен үйлерін тігіп орнығып, жайланып қалады. Сол қалыпты әдеті бойынша Құнанбай ауылы Қасқабұлаққа келіп қонғаннан кейін 1845 жылы ескіше 10 август күні Құнанбайдың екінші әйелі Ұлжан толғатып, бір ұл дүниеге келеді. Ел қайта көшерде Құнанбайдың шешесі Зере келінімнің күні таяу, салт атқа мінсе баласына зақым келер деп Ұлжанды өзінің пәуескесіне отырғызып келген еді. Бала шыр етіп жерге түскен соң әйелдер, балалар, Ұлжан аман-есен босанып ұл тапты десіп Зереден, Құнанбайдан шүйінші сұрасып жүгірісіп жүр. Қолы бостау еркектер атқа мініпҚұнанбайдың ағайын-туған, құда-тамыр, дос-жарандарынан шүйінші сұрауға кетіп жатыр.
Бұл бала Ұлжанның екінші тапқан ұлы екен. Баланы жерден көтеріп алған, құндақтаған, бетін ашып көрген қатындар сыпсыңдасып, біріне-бірі көргенін айтысып, Ұлжан байғұс енді кейін алған тоқал деген кемсіткен аттан құтылар, мына туған нәрестенің екі шекесі торсықтай, маңдайы кере қарыс, көзі ботаның көзіндей ерекше ұл екен деп, біреуі қой әрі, тілің тасқа болсын, Ұлжанның өзі де жақсы әйел ғой, ер мінезді, еркек тұлғалы, қолы ашық, малшы-жалшы демей бауырына тартып тұрады, ылайым байғұстың жолы болсын десіп дуылдасып жатыр.Құнанбайдың бұдан бұрын туып, ер жетіп қалған екі ұлы болатын. Өзінің алғашқы бәйбіше қатыны Күңкеден туған ұлының атын Құдайберді, Ұлжанның тұңғыш ұлының атын Тәңірберді қойған. Мынау үшінші ұлының атын Ибраһим деп арабшалап қояды. Ибраһим Мұхаммед пайғамбардың ұлы атасы, өзі де пайғамбар атағын алған адам екен. Бұл атты баласына қоюы Құнанбайдың өз ортасынан ерекше дін жолына берілгендіктің белгісі сықылды. Құнанбай мұсылманша көп оқымаған адам. Өскенбай тұңғыш қызы Тойбаланы, одан екі жыл кейін туған ұлы Құнанбайды ел ішінде зекет, садақа жинап, қошқар-теке алып жүрген бір қожаны қолына сақтап оқуға беріпті. Тойбала «әфтиектің» сүресін, «Құнанбай «ежігін» оқып жүргенде қожа өз жайымен кетіп қалады да, бұларға оқу есігі жабылады. Шала оқып қалған Құнанбай намаз, ораза-зекет сықылды дін жолын ел ішіндегі шала молдалардан сұрап құрастырып біліп, ұстанып одан әрі қарай білуге құмартып жүреді. Мына жаңа туған баласына пайғамбардың атын қоюы осының салдары болуы керек.
Құнанбай бұл шамада жасы қырықтан асып, әкесі Өскенбай қартайып биліктен қалып, орыстың патшалық заңы«Степное положение» шығып, бұрынғы сайлаусыз болатын би дәрежесін өзгертіп, болыстық-старшын, ауылдық би, ауылдық старшина атанған кезде Кішік Тобықты атанатын 15 старшын елге болыстық старшина болып сайланып, Тобықты елінің үштен біріндей ғана елге әмірші болып тұрған екен. Құнанбайдың туған шешесі Зере ақкөңіл, аңқау, адал бәйбіше болды деседі. Жалғыз ұлы Құнанбай балалы болып, өсіп-өніп келе жатқанына қатты қуанып, жаңа туған жас немересі Ибраһимға мейірі түсіп, іші елжіреп, тербетіп, уатып өлеңдетіп:
Әлди-әлди Абайым,
Атқа тоқым жабайын.
Тыста жүрген апасын,
Қайдан іздеп табайын, –
дейді екен, мұны естіген қатын-қалаш басында күліп әзіл қылып, бұл бала кәрі әжесінің Абайы ғой десіп жүріп, өздері де айтуға қиын Ибраһимді қалдырып «Абай, Абайжан» деп атандырып кетеді.
Абайдың әкесі Құнанбай бір анадан жалғыз болып қатыбас, қытымыр, суық пішінді, үй-ішіне жылы шырайбермейтін адам екен. Құнанбайдың әкесі Өскенбай Тобықтының биі болған. Ақкөңіл мырза ағайынға қадірліболыпты, Өскенбайдың әкесі Ырғызбай жасынан балуан, батыр болып он жеті жасында қазақ-қалмақ жиылған тойда бас балуанға түсіп, қалмақтардың Қоңыраулы дейтұғын балуанын жығып, бәйгі алады. Одан кейін бірнеше соғыста шеп бұзып, жауды жеңіп, найзагер батыр деген атақ алған адам екен.
Абайдың туған шешесі Ұлжан Тұрпан қызы Қаракесек, Шаншар руы Бертіс бидің нәсілі. Қалжың сөзді айтып Орта жүзге атағы шыққан Қантай, Тонтайдың қарындасы екен.
1849 жылдар шамасында 70 жастан асып Құнанбайдың әкесі Өскенбай би қайтыс болып, Тобықты елі басшымызеді, құрметтіміз еді десіп, жабдығын түгел көтеріп: Керей, Уақ, Бура, Матай елін Қаракесек, Майқы Бошанның басты адамдарын жаназаға, қырқына шақырып, сый-сыйпатпен жөнелтеді. Жасынан өз қатарынан озуға, ел аузына даңқы, атағы қаларлық іс етуге құмар Құнанбай әкесіне көп ел зор жиын жиып ас беруге талаптанып, қасына он шақты ел адамын ертіп сапар шегіп, Тобықтымен көршілес Бошан руының атақты биі Қазыбектің шөбересі Алшынбайға, Әйбике, Нұрбике, Қарашор руларының басшыларына жолаушылап барып қонақтап, оларға көршілес бес Мейрам, жеті Момын атанатын қалың Арғынның адамдарына жолығып, келген жұмысын сұрағанда: «Өскенбай менің әкем болса, сіздердің ағаларыңыз еді, жылы толғанда әкеме ас берейін деп едім,сіздер көмектесіңіздер үш жүзді, түгел қазақ баласын асқа шақырсам деп едім, шығын-жабдығы менен болса, қонақ күтіп, жиын тарату сіздерден болса» дейді. Құнанбайдың алысқа сермейтін талабын көрген Арғынның басшы адамдары құптасып, ас беретін үйдің тігілетін жерін, астың мезгілін байласып тарқасады. Сол Өскенбай асына Қарқаралы дуанына қарайтын бір болыс Жобалай Керей руының байы – Шүршіт дейтін кісі, Құнанбаймен сыйлас адам екен, он семіз жылқы сойыс әкеліпті. Соның біреуіне бір жастау татар жігітін мінгізіп әкелген екен. Құнанбайға сәлемдесіп, амандасып әкесінің асына қайырлы болсын айтып, әкелген сойыс малын беріп, онымен қабат қасына ертіп келген татар жігітінің жайын баяндайды.
«Былтырғы өткен күзде Қоянды жәрмеңкесіне сатуға мал айдатып жіберген адамдарыма осы ноғай жігіті жолығып, мен әскерлік қызметінен қашып жүрген адам едім, сіздер қыр адамдары сықылды көрінген соң арыз-мұң шағуға келдім. Маған мұсылмандық жолмен жәрдем етулеріңізді сұраймын дейді. Олардың жандары ашып қастарына ертіп маған әкеп тапсырды. Қыстай өзімнің және көршілерімнің балаларын аз да болса тілі жаттыға берсін деп оқыттырып шықтым. Мен оқымаған адаммын ғой, байқауымша, арамшылығы жоқ көрінеді. Былтыр сіз бір жақсы моллаға зәру болып жүрмін деп едіңіз, біздің Керей қысы-жазы көшетін, оқудың, діннің қадірін білмейтін надан ел ғой, сондықтан сізге алып келіп едім. Егер керек десеңіз алып қалыңыз», – десе, жарамдымолла таба алмай, дін жолын өркендете алмай жүрген Құнанбай Шүршітке: «Бай сізге көп рахмет. Маған моллақатты қажет еді», – деп аты-жөнін сұрап біліп, сол Ғабитқан деген татар молланы өз қарауына алады. Құнанбай әкесінің асына үш жүздің баласын түгел жиып, дау-жанжалсыз тарқатып, ойлаған зор мақсатын орындап, атағы артып, көңілі тасып еліне қайтады.
Елге келіп жайланған соң он бес жасар Құдайбердіні, тоғыз жасқа келген Тәңірбердіні, кіші шешесі Күңкеден туған Солтанбекті, Майбасардың баласы Ахметжанды, тағы да көрші-қолаңның балаларын жинап, бөлек үй тігіп беріп, Ғабитқанға бала оқыттырады. Құнанбай ауылдары қыстауынан ерте қар алатегенек болып ери бастасымен көшіп Қызылжал, Найзатас, Ескітам дейтұғын күзеу қораларына қонады. Күз болса осы күзеу қорада қар екі-үш жауғанша отырады. Малдың қыс жайылатын жерін кейінге сақтайды. Бұл мезгілдерде суық киіз үйде балаларға оқу қиын болғандықтан, Құнанбай Ескітам деген мол судың басынан жиырма шақты бала сыйып, жатып оқырлық медресе салғызып, Ғабитқанды шәкірттерімен сонда орналастырады. Сегіз жасқа келіп оқуға жараған соң Абайды да осы медресеге оқуға түсіреді. Бұл Ырғызбай, Өскенбай, Құнанбай тұқымдары жасынан пысық, зерек, орамды болып ерте ер жетеді екен. Мына Абайдың мінезі олардан басқаша. Аңқау, салғырт, салмақты болып, ойланбай сөз сөйлемейді, айтылған сөздің байыбына бармай тоқтамайтын болады. Сонысын көрген жұрт бұл тұқымынатартпаған, қандай адам болары мәлімсіз бала деседі екен. Абай туғаннан екі жыл кейін Ұлжан тағы бір ұл табады.Әкесі оның атын Ысқақ қояды. Ол да пайғамбар аты екен. Құнанбай болыстық старшина болып ел аралап, Тобықты Жуантаяқ руының Қарабатыр деген ауылына барып қонақтап жатып жүріп, Бекен деген адамның Айғыз деген қызын көріп көңлі ауып, әйелдікке сұрайды. Бекен Құнанбайға қыз бермеймін демейді, бірақ малым болса да, қонысым тар болып жүр, сіз сияқты адамға жақын болудан қашамын ба деген соң бір шоғыр ауыл, оншақты үй Қарабатырды көшіріп алып келіп Шыңғыс тауының ішінен Сарқатын деген жерге қыстатады. Сөйтіп Айғызды екі әйел үстіне тоқалдыққа алады екен. Айғыз өте өңді әйел болуы керек. Бері келгенде балалары аппақ әже деседі екен. Осы Айғыздан 1848 жылы Абайдан үш жас кіші ұл туса Құнанбай оның атын тағы пайғамбар атымен Халиолла қояды. Ысқақ пен Халиолла қатар ер жетіп, сегіз жасқа келгенде оларды да Ғабитқан медресесіне береді. Ысқақ жасынан пысық, зерек болады. Халиолла тұйықтау, сабырлы, көп сөйлемейтін момын бала болады.
Абай Ғабитқан медресесінен үш жыл оқиды, әуелде сабақ (дәріс) тыңдағанда аңырып тұрып қалып, жүре тезұғып, тез жаттап бір естігенін ұмытпайтын, бір ұққанын қайта сұрамайтын ұғымтал ұстамды шәкірт бола бастайды. Ғабитқан молла да оны өте жақсы көріп басқа шәкірттерінен өзгеше қарай бастайды. Құнанбайға: «Мырза, мына Абай деген ұлыңыз дана жігіт. Бұларға керек, шаһардағы (қаладағы) зор медресеге жоғары ғалым хазіреттерден дәріс (сабақ) оқытарға керек», – деп Абайдың болашағы өзге екенін баяндап отыратын болады.Құнанбайдың ендігі мақсаты өз балаларынан дін жолына жетік, қазақ ортасына ораза, намаз, зекет, фарыз-уәжіпдейтұғын тағат-ғибадат үйретерлік адам даярлап шығару болады. Ол ойына мына Ғабитқан молланың сөзі де қозғау салады. Ежелден адамға сыншы Құнанбай балаларын да сынап, байқап жүріп жас Абайдан зор үміт күтеді екен. Ауыл адамдарымен кеңескенде: «Мырза, балаларың ер жетіп қалыпты, қайсысы жақсы болады деп ойлайсыз», – деп сұрағанда Құнанбай: «Не күтсеңдер де, мына жаман қарашұнақтан күтсеңдерші», – депті деген аңыз бар. Абайдың басы үлкен болып, оған қарағанда құлағы кішірек еді, қарашұнақ деп сондықтан айтқаны болуы керек. Енді жоғары оқуға өзі үміт еткен он бір жастағы Абайды Семей қаласына өзі ертіп келіп, Ахмет Риза хазіреттің медресесіне кіргізіп, оқуға беріп қайтады. Бұрын қалалы жерде болмаған қазақ баласын көрген татардың оқып жүрген шәкірт балалары түйе көрген мәстектей құлағын тігіп үрке қарайды. Молланың, халфеніңкөзі таса болса киімінен жұлып кетіп, іліп, қағып өтіп, сасық, бит қазақ деп сөзбен шалып Абайдың мазасын кетіріп тәлкектейді. Бірақ, одан жасып жабықпай сайқал мазаққа өздерінен асып түскен, шәкірттік тәртіпті жақсы білетін бала екенін таныған соң тез үйлесіп, сөйлестік болады. Дін оқуының қырдағы оқудан өзгешелігі аз. Қырдан Құран, қырықхадис, бақырған оқыса, мұнда да сол құран оқытады. Оған қоса Тухфатулмүлк, Мұхтасар деген араб тіліндегі кітаптарды оқытады. Құран аяттарын жаттатады, мешітке апарып бес уақыт намаз оқытады. Рамазан айларында тарауық айтқызады. Үш жылдай Ғабитқан молладан оқып, дін сабағын ұғынып қалған Абайға бұл онша қиынға түспейді. Тез арада алдыңғы шәкірттердің қатарына қосылып, мәжілістеріне қатыса бастайды.Өздерінің мөлшерлі дәрісін оқып шығып қолы босаған уақыттарында халфелік білім алуға жақындап қалған ірішәкірттердің бір ермегі шығар, бәйіт айту, Мұхамедие, Зарқұм, Суффаттл ғазиз деген жырлы, күйлі кітаптардыәндетіп қосылып оқу, думан-сауық құрып, көңіл көтеру әдеті екен. Туысында ақындық таланты бар Абай мынаұйқасымды, мұңды, күңіренген үнді қатты тамашалап, бар ынтасын қойып тез үйренді. Соларға қосылып өзі де бәйіт айтатын болады.
Абай сол медреседе оқып жүріп татар тілін жақсы біледі. Оған қоса араб, парсы, шағатай, түрік тілдерін білугеқұмарланып «тәржімә», яғни жоғары тілдерді татар тіліне аударған мұсылман ғалымдарының еңбегін тауып алып, үзбей оқитын болады. Аздан соң өзі де ұғатын дәрежегежетеді. Жаз демалысқа, қырға қайтарында керекті кітаптарын алып қайтып, бос мезгілдерінде оқуды әдетке айналдырады. Бұдан үш жыл бұрын Семей қаласында оқып жаттығып қалған он үш жасар шәкірт Абай, биыл күз басталмас бұрын қырдан келіп медресеге орналасады да, құран, мұқтасар, наху, мантык пәндерін толық меңгеріп алғандықтан, босуақытын пайдаланып, күншығыстан шыққан ақын жазушы, ғалымдардың шығармаларын алып оқып, таныса бастайды. Бұл танысу Абайға дін жолынан басқа да білім-өнер жолы бар екенін, адам өміріне пайдалы сара ғылым барлығын танытады. Онымен қабат ендігі заманғы өнер-білім орыстың тілімен, оқуымен табылатынына көзі жетеді. Сондықтан жаңа жылдың аз күнгі демалысынан кейін қырдағы әкесіне ақылдасып рұқсат алмай Семейдегі «городская приходская» дейтұғын орысша школаға түсіп оқи бастайды. Ендігі қалған 4-5 айдан бір жылдық оқу мөлшерін (программасын) оқып білуге барынша иждиһат сала кірісіп, май айының ортасында өте жақсы (отлично) деген бағалау қағазын алып шығады.
Әрхам Кәкітайұлы ЫСҚАҚОВ
«Абайдың өмір жолы» естелік эссесінен үзінді
