Абайдың еркіндік фәлсапасы

Қазақ фәлсапасындағы үлкен мәселенің бірі, осы еркіндік ұғымы, еркіндік мәселесі. Хакім Абай еркіндік фәлсапасына терең таныммен барған, шығармаларында еркіндік сөз-ұғымын қолданбағанымен, оның мәнін ашатын, сол еркіндік ұғымына анықтық беретін, қазақ танымында бар – ерік, ырық ұғымдарын қолданған. Ерік, ырық, ол – генезис, субстанция. Осы екі ұғымның мәні қазақша-орысша сөздікте қалай аударылып берілген екен, соған назар аударайық: а) Ерік (еркі) – воля; свобода действия. ә) Ырық (ырқы) – воля, власть [1,962]. Бұдан байқағанымыз – қазақ танымындағы бұл ұғымдардың мағыналық аясының кеңдігі, әрі, ерік-ырық сөз-ұғымдарының мәнінде еркіндікке ұмтылыстың жігерлі күш-қуаты толық танылғаны.  

Осы ұғымдардың мағыналық мәнін терең танып, мәселе деңгейіне көтеріп, олардың болмысын өз шығармаларында хакім Абай терең ашқан. Хакім Абайдың «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» деп басталатын өлеңіндегі, мына жолдарға назар аударайық: «Өздеріңді түзелер дей алмаймын, Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың» [2,57]. Дана Абай тереңдетіп айтқан. Рас, үлкен уайым бар. Билік те, істейтін харекетің де, тіпті ерік-жігерің де басқаның қолына өткен. Өз ырқың енді өз қолыңда емес. Барлық харекетің әрекетке айналып кеткен. Елдік харекет жоқ. Еркіндіктен айырылғансың. Енді ұсақ әрекетке көшкенсің: «Бас-басына би болған өңкей қиқым, Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын?» [2,сонда]. Уайымның үлкені осы. 

Билік, байлық, береке басқаның қолына өтіп, ата-бабаңның құт-қонысынан айырыла бастасаң, «ұстарасыз аузыңа мұртың түсе бастаса» бұл анық, еркіңнен айрыла бастағаныңның белгісі. Еркіндігіңді жоғалтқаның. Бұл бодандық белгілерінің көрінісі. Сыртқы белгілер санаға көшеді. Сана бұзылады. Ғұлама Абай осы күйді терең танып: «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» деп, күйзеліске түсіп, қайғы ойлаған.

Қайғы ойлаған, хакім Абай – қазақ танымына еркіндік фәлсапасының дәнін молынан еккен. Хакім Абайда еркіндіктің пассионарлық қуаты бар. Бұл тұрғыдан алғанда еркіндік, ол – жауапкершілік. Ал, елдігінен айрылған жұрттың еркіндігі «алдампаз», тордың ішіндегі шідерленген еркіндік. Адымын аша алмас еркіндік. Еркіндік деуге келмес – еркіндік. Оның аты – бодандық.

Хакім Абай «Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ, Сапырылды байлығың, баққан жылқың» дейді. Айтыс-тартыс, күндестік деңгейіне түскен елдің халін көріп күйінген. Оының бәрі өз қолыңнан өзіңнің ырқың кеткенінің көрінісі дейді.

Еркіндіктің субстанциясы – ерік дедік. Ерік бар жерде, жігер бар. Қазақтың ерік-жігер деп бірге айтатыны сондықтан. Оның тамыры тым тереңде. Ерігінен айрылғанның жігері құм болады. Жігеріңді құм қылып, езіп тастағанда – ес кеткен. Пассионарлық қуат жоқ. Осындай «мың өліп, мың тірілген» кезеңнің өзінде, қазақ халқы мұзбалақтай дүр сілкініп, жігерін қайраған. Пассионарлық күш-жігерін жинаған. Адам-затқа күш-қуат беретін ерік қайдан. Ол – Жаратушыдан. Фалсапа тарихына үңілсек, еркіндік – Жаратушыдан деген таным бар.

Академик-ойшыл Ғарифолла Есімнің мына бір пікірі біздің ойымызды негіздей түседі: «Адамзат өз кемістігін жаратушының құдыретінен көре бастады. Алайда мәселе өзгеше еді. Жаратушы адамзатқа өз құдыретін құпия етіп берген болатын, бірақ ол айнадан көріне бермейтін адамның өзінің болмысына үңілуді қажет ететін. Жаратқанның құдыретінің көріну формасы адамның еркінде. Ерікті адам жаратушының керемет шеберлігі, бірақ Иассауи айтқандай Алланың пендесіне өзі берген еркі адамға қауіп болатын. Адам өз Еркін меңгере алмаса, ол бүкіл адамзатты жойып жіберетін жойқын күшке айналуы ықтимал, сол себепті Абай өзін махаббатпен жаратқан Жаратушысын (Алласын) сүю, оны мойындау, соның құдыретіне сай қызмет етуді әрбір адамның парызы деп санаған»[3,14]. 

Біздің ерік, еркіндік – Жаратушыдан дейтініміз сондықтан. Міне сондықтан да хакім Абай, өз өлеңдерінде тереңнен тартып, елдікке шақырған: 

Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың.

Жақсы менен жаманды айырмадың,

Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың. 

Осы бір шумақтың өзі бодан елдің, ондағы тұлғаның әлеуметтік болмысын айқындап тұр. Тұтас елдің бодандық қамытын киген бейнесін толық ашып берген. Тұтас қалың ел, өзінің қазағы, барша қайран жұртының халі күрделі жағдайда. Жақсы мен жаманды айыра алмайтын күйге жеткен. Ес шыққан. Осындай ауыр кезеңде айтылған дұрыс сөзді ұғудан да қалдың дейді. Абай өлеңдеріндегі мазмұндық-фәлсапалық мәннің қуаты өте күшті. Осыны оқыған, түсініп бойлаған жан харекет керектігін сезеді. Ойланбасқа болмас. Абайдың фәлсапалық лирикасы осы терең ойға жол ашып отыр. Бұл өлең көңіл көтеруге, желпінуге жол ашып отырған жоқ. Елдің жігерін қайраған. Тұтас этностың тағдырын, болашағын ойлаған, терең таныммен, аса бағалы сырмен жазылған шығарма.

Бодандық жүйе, бір кездегі Ұлы далада еркін жүріп, әділеттілікті ту етіп ұстаған халықтың бойына жалтақтық, бағынушылық сияқты жаңымсыз әрекеттің теріс дәнін егіп, мінезге де дақ түсіре бастаған: 

Бет бергенде шырайың сондай жақсы,

Қайдан ғана бұзылды сартша сыртың?

Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді,

Аузымен орақ орған өңкей қыртың.

Өзімдікі дей алмай өз малыңды,

Күндіз күлкің бұзылды, түнде – ұйқың – деп терең мұңға батқан.  Қазақ даласын мұң шалды... Ауыр, ойлы мұң. Мұң ойсыз болушы ма еді...

Өз малын өзімдікі дей алмау, ол нені білдіреді? Ойлану керек. Бұнда үлкен мәселе жатыр. Ең бастысы елдік дәулеттен айрылғанын меңзеп отыр. Елдік дәулет – қазақ фәлсапасында метаұғым. Елдіктің тірегі. Жердің асты мен үстінің байлығы, ондағы барлық дәулетке басқалар ие болып отыр. Соны терең танып, біліп отырған ақынды мұң басқан. Абайдың қай шығармасын алмаңыз, елдік биіктік басты кредо болмақ. Қазақ Елі үшін жарық жұлдыз Абай қашанда халқына елдік жолды көрсетуші дана болып қала бермек. Елдің қамын ойлайтын, келелі сөз айтатын жиындардың орнына «Аузымен орақ орған өңкей қыртың» бітпес айтыс, аңдыс әкелген. Және, өзара қырқысу деңгейінен аса алмайтын күйге жеткен.

Далалық еркін елдің әділеттікке негізделген тәртібін әдейі бұзған империялық жүйе санаға да «дақ» түсіруге әрекет ете бастаған: 

Көрсеқызар келеді байлауы жоқ,

Бір күн тыртың етеді, бір күн – бұртың.

Бас-басына би болған өңкей қиқым,

Мінеки бұзған жоқ па елдің сиқын?

Өздеріңді түзелер дей алмаймын,

Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың.

Осындағы «ырық» сөзінің терең мағынасы – билік. Өз қолдарыңнан билік кеткен соң, түзелудің өзі мүмкін емес. Еркіндік жоқ, билік жоқ болған соң «Бас-басына би болған өңкей қиқымға» айналған. Сол «қиқым» күйге түскен бисымақтар не істегенін ақын атап көрсетіп отыр: «Мінеки бұзған жоқ па елдің сиқын?». Елдің берекесін кетірген. Сол ұсақтық Елдің елдігіне нұқсан келтіріп, бірлік, берекеін бұзып отыр. Бірлік береке кеткен соң не болды: «Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ, Сапырылды байлығың, баққан жылқың». Байлықтың сапырылуы. Яғни, еркіндіктен айрылған соң елдің-жұрттың байлығы «тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кеткен». Басымдық танытқан басқыншы елді біріне-бірін қарсы қойып, қырқыстырып қойып, сол елдің байлығын «сапырып» ойына келгенін істеп отыр. Ақын Абай «Өздеріңді түзелер дей алмаймын» деу арқылы түзелуге шақырып отыр. 

Түзелудің басы – еркіндік. Еркіндікке жетудің жолы көп. Соның басты факторы – елдің бірлігі. Елдің бірлігі – еркіндік санадан бастау алады. Еркіндік сана – Елдіктің басты факторы. Еруші сана емес – өз жолы бар еркіндік жолы. Оны, кемеңгер Мұхтар – Абай жолы деп атады. Алаштың пассионарлық қуаты – Абайдан нәр алды.  

Хакім Абай еркіндік мәселесін көтергегенде, әрқашан, Елдік деңгейде сөйлейді. Мысалы, хакім Абайдың «Қыран бүркіт не алмайды, салса баптап» [2,56] деген өлеңіндегі Қыран ұғымына назар аударайық. Бұл өлеңдегі Қыран – символ-метафора. Қыран құсты баптап салса алмайтыны жоқ. Ол – рас. Бірақ, қияға шыққан Қыранға ештеңе алдырмай, бір жағынан қарқылдаған қарға, екінші жағынан шықылықтаған күйкентай жүрсе «адымын» аштырмай, ол да еркін самғай алмайды. Өйткені еркіндік жоқ. Ақынның осы өлеңінің сентенция-түйіні мынай терең оймен тастай болып шегеленген: «Басқа сая, жанға олжа дәнеме жоқ, Қайран ел осынымен жүр далақтап». Хакім Абай аңшылықтың құдыретін айтып келіп, ондағы ойды биіктетіп, мәселені басқа деңгейге көтеріп әкеткен. Өлеңдегі ойдың субстанциясы осы.  Бұл жердегі «қайран ел» ұғымы елден алыста, сыртта жүрген адамның сағынышын білдіріп тұрған жоқ, еркіндіктен айрылған елдің қадірінің кетуі көрініс тапқан. Өмірде тыянақ жоқ. Басқа сая болатын, жанға олжа болатын дәнеме жоқ. Бәрінен айырылған. Хакім Абайдың бодандыққа деген «протесі» өте тереңде жатыр. Еттен өтіп, сүйекке жеткен. Жеке тұлға ғана емес, бүгінгі бодан жұрт, қайран ел «осыменен жүр далақтап» деген. Олжа салар жайды, еркіндікті ойлау қажет, далақтап жүріп адам-зат тарихынан ысырылып қалу қаупі бар. 

Елдік көру қуаты күшті, дана Абай бір сәт бөгелмеген, тоқтамаған, толастамаған. Пассионарлық қуатпен еркіндіктің дәнін жұртына кеңінен жая берген. Елдік сана – хакім Абайдың басты фәлсапасы. Дана-хакім елдік жолын іздеген, Абай жолы – еркіндік жолы.

Сондықтан, хакім Абай ел қамын ойлайтын қыран баптауға кіріскен. Сол қыранның бірі, өзі баптаған ұлы Әбдірахман еді. Әттең... Жазмыштан озмыш жоқ. 

Әбдірахманның өліміне шығарған «Талаптың мініп тұлпарын» [2, 233] деген өлеңінде «Ел ішіне сау келсең, Тағылым айтпас Ер ме едің? Жол көрсетіп сонда өлсең, Арманым бар дер ме едім?», – дейді. Елге жол көрсетіп өлу?! Асқақ биік талап. Онда, «Арманым бар дер ме едім» дейді, хакім Абай. 

Хакім Абайда үлкен арман бар. Ол арман елге жол көрсететін – Ер тұлға. Осы фәлсапалық өлеңдегі терең таным «Ел ішіне сау келсең» деген ой. Ресей империясының құрамында қалған жұрттың «еті үйрене» бастаған. Ресейдің бас қаласында, басқа қаласында оқып, содан «біртұтас ел» деген ұғым пайда бола бастаған кез. Бірақ, хакім Абай «Ел ішіне сау келсең» деп арнайы бөлектеп айтып отыр. Және, кереметтігі сонда, сау келген жағдайда «Тағылым айтпас Ер ме едің?» дейді. Ол қандай тағылым. Елдік тағылымы, еркіндік тағылымы. Осылай деп ой түюге, осыған жалғас айтылатын «Жол көрсетіп сонда өлсең» деген сөз. Атақты Мағжан ақын хакім Абайға арнаған өлеңінде «Сөзің көсем» деген. Сол көсемдік Әбдірахман сынды жас талаптың жол көрсететін көсем болатынын көре білген даналығында. Осындай жастарға хакім Абай көп үміт артқан. 

Хакім Абайдың арманы қазақ даласына сілкініс әкелді. Хакім Абай жұртына жол көрсетті. Қазақтың санасын оятты. Хакім Абай қазақ санасында қандай ұғымды оятты. Ол қасиетті ұғым – Алаш ұғымы болатын. Осы ұлттық кодты хакім Абай «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» [2,52-53] өлеңінде сыншылдықпен өткір берген. Осы өлеңінде ақын «Алашқа іші жау боп, сырты күлмек» дейді. Алашқа іші жау болу – бұзылу. Елдік сананың бәсеңсіңуі. Алаш ұғымы елдік мағынада қолданылып тұр. Өлеңнің түйін бөлімінде, болашаққа сауал тастаған: «Қолдан келе бере ме жұрт меңгермек?». 

Хакім Абайдың «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» өлеңі бір ғасырдың төңірегінде жан-жақты тарихи-мәдени тұрғыдан, көркемдік-эстетикалық тұрғыдан талданды. Енді, осы шығармаға фәлсапалық, даналық тұрғыдан терең назар аударатын уақыт келді. Абай айтады: «Алашқа іші жау боп, сырты күлмек». Қазақ бұндай күйге неге түсті. Еркіндіктен айрылды. «Алашқа іші жау» болу. Аса қауіпті «дерт». Бодандық кезеңде осы дертті Ұлық далаға аямай әкелді. Іштей іріткі салып, билеу. Осы еркіндіктен айрылған, іштей өзіне жау болған ел бұзылады екен. Бұзылған соң елдің мысы басылады. Хакім Абай «Ел бұзылса, табады шайтан өрмек, Періште төменшіктеп, қайғы жемек», – дейді. Адалдық, әділдіктің қадірі кетеді. Елді, жұртты қайғы, мұң басады. Өйткені, ел ішінен бұзылады.  Шайтан өрмек табады, сол тапқан өрмегін құрады. Періште төменшіктеп, қайғы жейді. Ар білімі ығыстырылады. Қауіп осында. «Бөліп ал да, билей бер» деген әділетсіздіктің асқынған түрі келеді.  Қатты асқынған әлеуметтік дерттің болмысын Абай былай көрсетеді: «Сыбырменен топ жасап бөлек-бөлек». Бүгінгі қазақ қоғамында көрініс тауып қалатын «топ жасау» дерті – «бөліп ал да, билей бер» сияқты асқынған дерттің сарқыншағы ма дерсің. Өйткені, бізде «сыбыр» көбейді. Сыбыр, ол вирус. Емдемесе, асқынады.

Еркіндіктен айрылған жұрттың ел басқару жүйесі басқаның қолына өткен соң, ондағы жұрт меңгерудің өзі қайратсыз әрекет қана екенін терең толғап айтқан:

Қолдан келе бере ме жұрт меңгермек,

Адалдық, арамдықты кім теңгермек?

Мақтан үшін қайратсыз болыс болмақ,

Иттей қор боп, өзіне сөз келтірмек.

«Қайратсыз болыс» бүкіл жүйенің болмысын ашып отыр. Елдік мәселені еркін айтып болашаққа ұмтылу құрдымға кеткенде, иттей қор боп, өзіне сөз келтіргеннен басқа шарасы жоқ. Болыстың қайратсыз болмағы, ол әу бастан елдікке бастар билік емес. Хакім Абай «Адалдық, арамдықты кім теңгермек?» деген сауал қойған. Егер ел басқарушы деген болыстың өзі қауқарсыз болса. Онда ойланатын мәселе көп болғаны ғой. Болыстық еркіндікке бастар жол емес, оның түбі шірік. Не үшін болыс болмақ: «Мақтан үшін қайратсыз болыс болмақ, Иттей қор боп, өзіне сөз келтірмек». Абай патшалық жүйені толық түсінген. Ол жүйе еркіндік жолындағы қақпан, оған түскен «иттей қор боп, өзіне сөз келтірмек» екен. 

ХХ ғасырдың басында хакім Абайдың арманын ту етіп ұстаған, Абайдың жолын қуған Алаштың асыл ұлдары еркіндік жолын аңсап, ойға шомды. Үлкен ізденіс жолына түсті. Алаш алыптарының барлығы Абайға құрметпен қарады. Алаш алыптары әкелген еркіндік танымы еуразия кеңістігінде феномендік құбылыс болды. Алаш алыптарынындағы еркіндік сананың генезисі – Хакім Абайдың еркіндік танымы болды. Хакім Абайдың жалпыадамзаттық танымын Алаш алыптары биіктетіп әкетті. 

Хакім Абайдың «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп [4,111] басталатын өлеңінде «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген жолдар бар. Алаш алыптары еркіндік жолындағы күрестерінде «компас» ретінде қабылдады. Ал, осы еркіндікке фәлсапалық тұрғыдан хакім Абай қалай келген, біз қалай түсінуіміз керек. Мұсылмандық танымда еркіндік – Жаратушыдан. Жаратушыдан тыс еркіндік іздеу әурешілік. «Құдайдың сүйген құлы» деген ұғым мұсылмандық танымда жағымды түсінік. Ол туралы хакім Абай осы өлеңінде терең толғанып: «Махаббатпен жаратқан ол адамзатты» дейді. Алла Тағала адамзатты махаббатпен жаратса, ол – құл емес. Ендеше, Жаратушының құлы болу, ол – еркіндік. Бірақ, сол еркіндік, ол – еркінсу емес, жауапкершілік. Жауапкершілік еркіндікпен келеді. Еркіндігінен айырылған жұрт ұсақтала бастайды. Шекара күзетпейсің, елдік мәселеге бас қатырмайсың. Барымта-сарымта, дау-дамай алға шығады.     

Елдік еркіндіктің бастауы – адамның еркіндігінен басталады. Сол жеке тұлғаның бостандығы, елі бодандықта болса, үлкен мәселе. Алдыңғы қатарға, онда күрес жолы шығады.

Абай өзінің бірінші қарасөзінде [4,158] былай дейді: «Ел бағу? Жоқ, елге бағым жоқ. Бағусыз дертке ұшырайын деген кісі бақпаса, не албыртқан, көңілі басылмаған жастар бағамын демесе, бізді құдай сақтасын!» Бұл қалың мұң басқан ғұламаның мұңға толы толғанысы. Елдің еркіндігінен айрылған күйін толық танып, күрсінген сәтінің, шарасыз күйінің көрінісі. Хакім Абай өзі өмір сүрген кезеңнің сұрықсыз күйін, өз тебіренісімен үндестіре берген. Елдің еркіндігі үшін өз шығармашылығында барлық мүмкіндікті пайдаланып терең толғанған. Ел бағу ісінде неге «бағусыз дертке ұшырайын» деген кісі деп отыр? Елдің күйі кетіп, бодандықтың қамыты әбден тұралатып тастаған жұртты көріп отыр. Бірақ, үмітін үзбеген. Хакім Абайдың «жастар бағамын демесе» дегенінде терең мән бар. «Албыртақан», «көңілі басылмаған» деген сөздерде жастардың пассионарлық қуатына сену бар.

Академик-ойшыл Ғарифолла Есім хакім Абайдың бірінші «Қара сөзін» талдау барысында, бір абзацта «еркін» ұғымын бес рет қолданған. Және, бекер емес. Соған назар аударайық: «Абай ойына келген нәрселерін еркін айту үшін жанр ойлап тапқан. Ол – сөз жанры. Ақынның қара сөздері – еркін ойдың жанры. Мұнда ешқандай бір дәстүрге, тәсілге бағынушылық жоқ. Ой еркін айтылған, мазмұн өзіне лайықты форма тапқан. Көптеген философтар ойларын формаға бағындырып немесе жүйе құрып әуре болғанын білеміз. Абай болса ондай істермен айналыспаған, өзінің айтқысы келген ойларын еркін білдірген. Абай ашқан «сөз» жанры, өкінішке орай, қазақ мәдениетінде өріс алмады. Сірә, оған кінәлі, Шәкәрім тілімен айтсақ, «ноқталы ойдың» заманы болса керек. Адам өз ойындағыны айтқаны үшін кінәлі болған заманда, әрине, сөз жанрының өрістеуі, Абай дәстүрін жалғастыруы мүмкін емес еді» [5,300].

Бір абзацта «еркін» ұғымын бес рет қолдануы, хакім Абайдың еркіндік фәлсапасын ғалымның терең сезінуі деп танимыз. 

Қазақтың классик жазушысы Мұхтар Әуезов Абайдың шығармаларын жанрлық-көркемдік тұрғыдан талдай отырып, оның ойшылдығына мән берген: «Абайдың дүниежүзілік философия ғылымымен ой шенестірген, жалғасқан еңбектерін көрмейміз. Өзінен туған, өзіндік философиялық системаны танытатын арнаулы трактат тағы жоқ дедік. Олай болса, анығын айтқанда, «Абайдың философиясы» деген тақырыптарды оның кейбір өлеңдерінен және біраз қара сөздерінен теріп-сүзіп қана қарауға болады.

Жалғыз-ақ осымен қатар, біздің тағы бір баса айтатын пікіріміз, Абайды философиядан мүлде аулақтатып, жырып тастаудың да жөні жоқ. Өзіндік философиялық системасы, жекеше философиялық еңбектері болмаса да Абайдың барлық мұрасын алғанда(лирикасы, поэмалары, қара сөздері) көп шығармаларында көрініп отыратын анық ойшылдық көзқарастар, терең толғаулар болады. Бұлар міне, қатты ескеріліп, анықтап зертеліп отыруға керек. Және осындай ойшылдық белгілерін жеке философиясы деп атамасақ та, ақынның даналық, философиялық көзқарастары(философские взгляды) деген түрде, мейлінше түгел қамтып, тексеріп, талдай білуіміз керек» [6,170-171]. 

Фәлсапалық тұрғыдан келсек, Абай жолы қазақтың жолы, ол – еркіндік жолы. Мұхтар Әуезов айтқандай хакім Абайды «қатты ескеріп, анықтап зерттесек» оның даналық, фәлсапалық көзқарасын байқар едік. Мұхтар Әуезов фәлсапаны – даналық деп отыр. Еліне, жұртына жол көрсету – даналық. Даналық, ол – ойшылдық, анықтап айтсақ – Абай фәлсапасы.

Тар заманның өзінде ғұлама Мұхтар Әуезов хакім Абайды әлемдік деңгейге көтеріп қана қоймай, оның ойшылдық тереңіне даналықпен бойлаған. Біз ол туралы хакім Абайға арнап Георгий Владимирович Пряхинмен бірге жазған «Степной титан» деген еңбегімізде атап айтқан едік: «Все поменялось... На карте мира появилось новое государство – СССР, которое выбрало путь Ленина. Лауреат Ленинской премии Мухтар Ауэзов показал своему народу – Путь Абая... Он помнил мечту лидеров движения «Алаш», потому что и сам принимал в нем участие... Самоопределение – главное для народа... Абай стал сквозной темой многогранного творчества Мухтара Ауэзова. Всю свою сознательную жизнь Мухтар Омарханулы посвятил Абаю: и в научном, и в художественном плане» [7, 166].

Кемеңгер Мұхтар Омарханұлының қазақ халқына Абай жолын көрсетуі, сол арқылы адам-затқа Абай даналығының көкжиегі көркем екенін көрсете білгені қазақ сөзіндегі жаңа сөз еді.  

Философ Эрих Форм 1941 жылы «Еркіндіктен қашу» [8, 166] деген еңбегі жарық көрді. Адамзаттың, нақты тұлғаның «еркіндіктен» саналы түрде «қашуының» мәнін түсіндіреді. Осы құбылыстың әлеуметтік-психологиялық астарына үңіліп, оның мәнін ашуға тырысқан. Бұндай құбылыстың адамзат қоғамында белең алуының себебін іздестіре келіп, мынада тұжырым жасаған. Өзі өмір сүріп отырған қоғамда «авторитарлық», «деструктивтік», «автоматтың комфорты» сияқты келеңсіздіктер белең алған уақытта, соның қысымымен адамның тұлғалық қасиетіне қысым жасалып, еркіндік «кісенделеді», үрейдің қамауында қалады. Бұндай қоғамда толыққанды тұлғаның қалыптасуының өзі мәселеге айналатынын айтады. 

Одан шығатын қорытынды, еркіндік фәлсапасы өзінің өзектілігін бүгінгі заманда да жойған емес.

Еркіндігі жоқ елінің қамын жеген дананы мұң басып, ішқұса болады. Сондықтан да хакім Абай «Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да» [2,59] деген өлеңінде терең фәлсапалық толғанысқа түскен. Ғұлама-ойшылдың іздегені «саналы жан» еді. Санаға да бұғау салынған. Елдікті ойлатпайтын бодандық бұғауы. Хакім Абай шығармасында еркіндікті аңсау жылдан жылға зорая түседі. Бір өлеңнің өзінде санаға сілкініс әкелетін қаншама азық жатыр:

Ендігі жұрттың сөзі – ұрлық-қарлық,

Саналы жан көрмедім сөзді ұғарлық.

Осы күнде, осы елде дәнеме жоқ

Мейір қанып, мәз болып қуанарлық. 

Терең мұң, өкінішке толы жанның налуы емес, буырқанысы, ол тіптен өзгеше, пассионарлық қуатқа ие. Сөз ұғарлық саналы жан жоқ елде, мейір қанып, қуанарлық та ештеме жоқ дейді. Бұл бұғауды үзіп шығар еркіндік санасының буырқануы болатын. Елдік сөз айту орнына, жұрттың айтары «ұрлық-қарлық» болған. Елдік санаға, жұртты ойлайтын сөзге әлеуметтік тұрғыдан «бұғау» салынған. Олай болатын себебі, елдікті ойлатар билікке қатысты мәселенің барлығы басқаға өткен. Елдікті ойлау үшін алдымен сөзді ұғарлық жағдайға келу керек. Хакім Абайдың даналық сөздерінің барлығы елдікті ойлауға арналған. Абайдың басты даналығы ел-жұрттың қамын жеуімен астасып жатады. Ақын поэзиясының фәлсапалық мәні осында. 

Жеке адамның еркіндігі, тұтас жұрттың еркіндігі әділеттілік негізінде орнамақ. Бұғау салынған жерде қайдағы әділдік, онда әділетсіздік тұтас байлап-матап тастаған. Сондақтан да өз еліне қаратып, «осы күнде», «осы елде» деп арнайы қаратып айтып, «дәнеме» жоқ дейді мейір қанатын. Тіпті «мәз болып қуану» да мүмкін емес. Еркіндіктің ауылы күннен-күнге алыстап бара жатқанын хакім Абай көріп-білген. Өзінің харакетімен, тұтас шығармашылығымен еркіндікті, санадағы бұлыңғыр тартқан еркіндікті «жақындатуға» барынша күш салған. Абай өз сөзімен қазақ даласына еркіндік санасының дәнін молынан сепкен.

Хакім Абайдағы мұң, уайым шарасыздық емес еді, ол – жол көрсету болатын. Ойшыл-ақын Абай «Бір дәурен кемді күнге – бозбалалық» [2,62] өлеңінде өз уайымының сырын аша түседі:

Уайым – ер қорғаны, есі барлық,

Қиыны бұл дүниенің – қолы тарлық.

«Еһе-еһеге» елірме, бозбалалар,

Бұл бес күндік бір майдан ер сынарлық.

Уайым – ел қорғаны дейді хакім Абай. Неге? Сары уайымның тереңінде аңсар жатыр. Жеңілге желпілдемей, тереңге бой ұру, еркін ойлай білетін тұлғаның болмысы. Сол терең ой-уайым еркін ойлы адамды, жұртты түбінде ел қорғанына айналдырары сөзсіз. Алдыда бір майдан бар ел сынарлық. Ол, ойлы тәуелсіз сана ізденісінің нәтижесі, рухани харекет бастауы. Сондықтан санаңа салмақ сал, ойлан, «Еһе-еһеге» елірме, бозбалалар» деп жастарға қаратып айтқан. Жастардан үлкен үміт күткен. Ел болашағы осы бозбалалар екеніне ақын сенген. Елдік майданында ердің елдік ерлігі керектігін санаға сіңдіре білген. Бір шумақта ер сөзін мағыналы тереңдікпен екі қайтара сәтімен қолданған. 

Хакім Абай «ер қорғаны» және «ер сынарлық» деген мағыналы тіркесті харекетпен тұтастықта қолданған. Яғни, ел қорғаны болу есі барлықтың харекеті дейді. Елдік сананың жемісі дейді. Елдік сана ел қорғаны боларлық Ерді майданға алып шықпақ. Міне, Ер тұлға сол майданда сыналмақ. Абайдың Елдігі тым тереңде, сондықтан барша жұртқа сіңімді ой. Абай сөзіндегі ойдың «Еһе-еһе» еместігі, оның елдік тереңдігі тым алысқа өрістеп кеткен. Абай даналығынан кейін, қазақ даласының «оянбауы» мүмкін емес еді. Сол оянудың басында – Алаш алыптары тұрды.

Абайдың «Бөтен елде бар болса» [2,84-87]  өлеңінде мынандай жолдар бар: «Келелі кеңес жоғалды, Ел сыбырды қолға алды». Яғни, қоғам соншалықты ұсақтанған. Хакім Абай осы өлеңін былай түйіндейді: «Ел нұсқасы кетті ғой, Елмін деген салты бар. Әлі күнге уайым, Қылған жан жоқ, ұялмай». Елдікке ұмтылу хакім Абай танымындағы басты харекет. Ойшыл ақын талмай, танбай айтқан сөзі ел бірлігі, тұтастық таным. Келелі кеңес неге жоғалды? Олай болатын себебі, елдік мәселені ойлайтың, еркіндік санасы бар елдіктен жұрт айрылған. Сондықтан келелі кеңестің орнын «сыбыр» иемденген. Асқынғаны соншалық әлгі сыбыр елге тұтас нәубет болып таралған. Сондықтан хакім Абай «Ел сыбырды қолға алды» дейді. Бұл – елдікке қауіп. Сондықтан жоғалған «Келелі жиынды» қайта орнына әкелу керек. Хакім Абай да, Алаштың алыптары да жоқты іздемеді, жоғалғанды іздеді. Бабаларымыздың тұтас Еуразияны жайлап, гүлдендіген ғасыры болған. Хакім Абай айтып отыр ғой «Келелі жиын жоғалды» деп. Егер, келелі жиын жоғалса, бұрын бар болғаны ғой. Хакім Абай мәселені тереңнен тартып отыр. «Елмін деген салты бар», бірақ «Ел нұсқасы кеткен». Яғни, елдіктің нұсқасы «кетсе», бұрын болған ғой. Кеткен нәрсені табу керек. Табу үшін соны ойлап, уайымдап, ұялып харекет қылу керек.  

«Сегіз аяқ», («Алыстан сермеп») [2,110-115] өлеңінде, тайға таңба басқандай қылып: «Біріңді қазақ, бірің дос, Көрмесең, істің бәрі бос» деген хакім Абай. Бұл тұтас – манифест. Елдікке, тәуелсіздікке шақыру. Сол арқылы еркіндіке қол созу. Этностың бірлігі ғана тәуелсіздікке жол ашады. Осы өлеңнің сентенция түйінін ақын былай тұжырымдаған:

Атадан алтау,

Анадан төртеу,

Жалғыздық көрер жерім жоқ.

Ағайын бек көп,

Айтамын ептеп,

Сөзімді ұғар елім жоқ.

Моласындай бақсының

Жалғыз қалдым – тап шыным. 

Осындағы метаидея «Сөзімді ұғар елім жоқ». Елі бар, бірақ елінің еркіндігі жоқ. Абайдың көп шығармасында елдік аңсар бар. Неге Абай «сөзімді ұқ» деп отыр. Абай сөзі елді еркіндікке, тәуелсіздікке бастап отыр. Сол, мен айтқан сөздің бастысы, бір-біріңді дос көріңдер дейді. Болмаса, «бөліп ал да, билей бердің» жемі боласыңдар дейді. Бірлік болмаған жерде «істің бәрі бос» дейді. Біз аз емеспіз дейді, сөзін ұқпағандықтан «моласындай бақсының» жалғыз қалып отырмын деген. Үміт жоқ емес, сондықтан «айтамын ептеп» деген. Елін, жұртын бірлікке шақырған. 

Мысалы, «Сәулең болса кеудеңде» [2,110-115] деген фәлсапалық өлеңде ел болмысын контраспен берген: «Берекелі болса ел –Жағасы жайлау ол бір көл», немесе: «Берекесі кеткен ел – Суы ашыған батпақ көл». Бірігіп ел болғандағы – елдің болмысы мен берекесі кетіп, бодан болған елдің болмысын, табиғатпен мың жылдық байланыста өсіп, көшпенділер мәдениетін қалыптастырған этностың болмысына тән түсінікпен терең толғап берген. Осындағы «берекелі ел» мен «берекесі кеткен ел» ұғымына ақын терең мән беріп отыр. Ел неге берекесіз болады. Неге ақын «Моласындай бақсының, Жалғыз қалдым – тап шыным» деген? Осындай жалғыздық күй кешуі, тек жақындарына қаратылып айтылған ба? Олай болса, туыс арасынан ғана береке іздемей ме? Жоқ, хакім Абайға берекелі ел керек. Сол берекенің жоқтығынан ел азып-тозды деп отыр. Елдікке қол жеткізу үшін «кеудеңе сәуле» қонуы керек. Жағасы жайлау болған көл – ол еркіндіктің көрінісі. Ал бодан елдің көрінісін «суы ашыған батпақ көл» деп көз алдыңа елестеткен. Абай поэзиясы, Абай сөзі бүгінгі таңда да құнарлы болатын себебі – ел мұңын тануында болып отыр. Елге қаратып, қатты тік айтқан «Егер сәулең болмаса, Мейлің тіріл, мейлің өл» дейді. Абай өз сөзінде қашан да ел бастайтын ерді іздеген. Осы өлеңінде де «Көп шуылдақ не табар, Билемесе бір кемел» дейді. Сол кемел адамды іздеген. 

«Бай сейілді» [2,152-154] деп басталатын өлеңінде хакім Абай «елің – ала» дейді. Алалық, ол – берекесі кеткен Елдің көрінісі. Біз алдыңғы өлеңінде де Абай ел бастайтын ер іздейді дегенбіз. Осы өлеңіндеде Ерлік жоқ дейді, оны «сөнді ерлік» деп атаған. Ерлік бүгін сөнсе, оның кеше лаулап жанып тұрған кезі болған ғой. Сөнген нәрсе жану керек. Ел басқарудың өзі бодандық жүйеге қызмет атқарған соң, олардың өзі ұсақтала бастаған: «Жарымадық, Жақсыға бір іргелі. Қолына алып, Пәле салып, Аңдығаны өз елі». Еліне қызмет еткеннің орнына, өз елін аңди бастаған. Өз елін аңду ырымға жаман ниет. Бодандықтың салдары. 

Ақын елген қызмет етер тұлғаны аңсайды: «Жарымадық, Жақсыға бір іргелі» дейді. Абайдың іздегені – іргелі жақсы. Іргелі жақсы – үлкен сөз. Пәле салып өз елін аңдығандардан шаршаған. Ел аңдыр қызметке ұмтылғандағы әрекетін хакім Абай былай бейнелейді: «Шашты барын, Берді малын, Боларында жұртына. Еміреніспес, Енді піспес, Ұқсамас еш сыртына». Сондай-ақ, хакім Абай: «Кетті бірлік, Сөнді ерлік, Енді кімге беттемек?» – деп фәлсапалық сауал тастайды. Расында енді кімге беттемек? Ізденіс керек, ояну керек. Абай өз поэзиясында елдіктің, еркіндіктің отын лаулатып жақты. 

Еміреніспес те үлкен ұғым. Суынған. Осы өлең туралы Абайдың баласы Тұрағұл «Бай сейілді» деген өлеңді ел билеген болыстарға наразы болып айтқан» дейді. Тұрағұл  және таратып былай дейді: «Ұрысса орыс, елге болыс үйден үрген итке ұқсап» дегені: үйден таяқ жеп шыққан ит тыстағы итпен алыса кететін әдеті болады. Үйдегі кісіге ештеңе ете алмай, ашуын тыстағы иттен алады. Оязнойдан сөгіс естіген болыс та, сол ит секілді, оязға ештеңе ете алмай, тыстағы жай адаммен ұрсысады дегені», – деп толық әрі дәлелді түсінік береді.  

Ойшыл ақын Абай өзінің: «Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын» [2, 222]  өлеңінде «уайым» ұғымына тағы тоқталады: «Түбін ойлап, уайым жеп айтқанмын. Ақылдылар арланып ұялған соң, Ойланып түзеле ме деп айтқанмын». Дана Абайдың уайымы не сонда? Оның уайымы «ақылдылар арланып ұялса» ел болып ойланып түзеле ме деген үміт. 

Қазақтың өзге жұрттан сөзі ұзын,

Бірінің бірі шапшаң ұқпас сөзін.

Көздің жасы, жүректің қаныменен

Ерітуге болмайды ішкі мұзын.

«Қазақтың өзге жұрттан сөзі ұзын» дейді Абай. Жел сөз емес, нақты іс, харекет керек деп отыр. Ол үшін бірінің-бірі сөзін шапшаң ұққаны жөн. Қатып қалған іштің мұзын көздің жасы да, жүректің қаны да еріте алмас, сол үшін түзеліп, ел болуға ұмтылыс керек. Абай жолы – еркіндік жолы, сондықтан ол «Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын» дейді.

Жұртым-ай, шалқақтамай сөзге түсін,

Ойланшы, сыртын қойып, сөздің ішін.

Ыржаңдамай тыңдасаң нең кетеді,

Шығарған сөз емес қой әңгіме үшін.

Адасып алаңдама, жол таба алмай,

Берірек түзу жолға шық, қамалмай.

Адасып алаңдамай, түзу жолға шық дейді. Ғылым, еңбек, мал бағу, яғни дәулет – бәрінің басында еркіндік тұр. Дана Абай сол үшін уайым жейді. Бұл жай әңгіме емес, «сөздің ішін» ұқ деп отыр. Жол таба алмай жүруі, жолынан адасқан. Адастырған. Түзу жолға шық дейді. Жеке адамға емес тұтас жұртқа қаратып айтуда үлкен мән жатыр: «Жұртым-ай, шалқақтамай сөзге түсін». Абай сөзінде «жол» ұғымы үлкен мәнге ие. Сондықтан ақын: «Адасып алаңдама, жол таба алмай, Берірек түзу жолға шық, қамалмай». Қамалмай, түзу жолға түс деген. Сол түзу жол қайсы? Түзу жол, ол – ғылдым, түзу жол, ол – еңбек, сол еңбектің қарапайымы – мал бағу, яғни, дәулет табу. Нарыққа бейім болу. Осыларды істе деп, сынай отырып жол көрсеткен: 

Не ғылым жоқ, немесе еңбек те жоқ,

Ең болмаса кеттің ғой мал баға алмай.

    Абай өзінің бағасын біліп отыр, сондықтан да «Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын» дейді. Біз хакім Абайдың аңсары елдік идея дегенбіз. Жоғарыда қарастырған өлең, басқа да шығармаларында алтын өзек үзілмей келе жатқан, осы елдік идеясы. Ғұлама-ойшыл, ақын Абай осы айтқандарымды ақылдылар тыңдап, одан ұялып, түзелер ме екен деп үмітттенген. Үміт шамын ешқашан өшірмеген.

Абай екінші қара сөзінде [4,158-160] қазақ жұртын басқа халықпен салыстыра келіп, сынай келіп, алға ұмтылысқа қайрады. Үлгі тұтар нәрсені ашып көрсетеді: «Үлкен байлар да, үлкен молдалар да, ептілік, қырмызылық, сыпайылық – бәрі соларда. Ноғайға қарасам, солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды. Еңбек қылып, мал табудың да жөнін солар біледі, салтанат, әсем де соларда». Өз жұртын қайрап, жақсылыққа ұмтылуға жөн сілтегенде, жақын отырған басқа түрік халқының бір бұтағын үлгі етеді. «Еңбек қылып, мал табудың» жаңа жолдарын көрсетеді. Бұл жерде «мал табу» дегенде дәулеттің жолын көрсетіп отыр. Жаңалыққа құштар болсаң, қала салып, үй соқсаң, заманыңнан қалмасаң ғана, елдікке жол ашасың деген ойтолғам жатыр. Басқа жұрттың үздік болуының себебін де осы екінші қара сөзінде айтып кеткен: «Оның бәрі – бірін-бірі қуып қор болмай, шаруа қуып, өнер тауып, мал тауып, зор болғандықтың әсері» дейді. Соларды үлгі етіп отыр. 

Елдікке ұмтылу үшін Елдіктің негізін құрайтын бар дүниені санада ояту керектігін «Үшінші қара сөзінде» [4,160-162] атап кетеді: «Бұған бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын», Әз Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда «Жеті жарғысын» білмек керек». Хакім Абай осы екі үлкен «жолды», сондай-ақ, «Жеті жарғыны» білмек керек дегенді қандай мақсатпен айтып отыр. Тарихи сана үшін ғана ма? Жоқ. Бұл тарихи мұралар елінің еркін өмір сүрген, тәуелсіз ел болған дәуірінен хабар беріп тұр. 

Топ құрып талас қылған ел, тіпті еңбек етуден қалды дейді: «Сонан соң момынның баласы бөтен жаққа шығып, еңбек қылып, мал іздемейді, егін, сауданың керегі жоқ болады. Өз басын өзі осындай таласпенен кісі көбейтеміз деп партия жиғандардың бүгін біреуіне, ертең біреуіне кезекпен сатады да жүреді. Ұрылар тыйылмайды. Ел тыныш болса, оның ұрлығын ешкім сүйемес еді. Ел екі жар болған соң, кім ант ішіп ақтап, арамдығын жақтап, сүйеймін десе, соған жақ болып сүйеніп, бұрынғыдан ұрлығын әлденеше есе асырады». Осының барлығы, елдіктен айрылған, бодан болған жұртқа тән әрекеттер. Хакім Абай бұрынғыны айтқанда еркін ел болғандағы харекетпен салыстырып отыр. Соны үлгі еткен. 

Абай «Жиырма төртінші сөзінде» [4,176] өзіне үлкен сауал тастайды: «түзу жолмен іздеп, өрістерлік күн болар ма екен?». Түзу жол тауып, өрістеу. Абай ойға өріс іздеп отыр. Қандай биік арман! Абай ойшылдығындағы еркіндік таным тереңдігімен, ел қамын ойлаған биіктігімен өзгеше құбылыс болған. Біз жоғарыда айтқандай, хакім Абай сөзінде «жол» метаұғым. Көп әділдіктің, еркіндіктің басы, осы – Жол. Еркіндік жолы. Сондықтан, жиырма төртінші сөзді толық берейік: «Жер жүзінде екі мың миллионнан көп артық адам бар, екі миллиондай қазақ бар. Біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт тануы ешбір халыққа ұқсамайды. Бірімізді біріміз аңдып, жаулап, ұрлап, кірпік қақтырмай отырғанымыз. Үш миллионнан халқы артық дүниеде бір қала да бар, дүниенің бас-аяғын үш айналып көрген кісі толып жатыр. Өстіп, жер жүзіндегі жұрттың қоры болып, бірімізді біріміз аңдып өтеміз бе? Жоқ, қазақ ортасында да ұрлық, өтірік, өсек, қастық қалып, өнерді, малды түзден, бөтен жақтан түзу жолмен іздеп, өрістерлік күн болар ма екен? Әй, не болсын!.. Жүз қараға екі жүз кісі сұғын қадап жүр ғой, бірін-бірі құртпай, құрымай тыныш таба ма?» [4,176].

Қазақ жұрты ел бола ма, жоқ әлде, бірі-бірімен арпалысып құри ма, деген үлкен сауалмен аяқтаған. Абайдың өмірлік кредосының бірі қазақтың еркін ел болу идеясы. Алаш алыптарының барлығы хакім Абайға құрметпен қараған. Оның еркіндік идеясын берік ұстанған. 

Еркіндікті басқа ұғымдардан бөлек «еркін» қарау мүмкін емес. Еркіндік еркін санада ғана қанатын кең жаймақ. Ол туралы ойшылдар, философтар көп жазған. Осы мәселе туралы философ Ольга Козлова былай дейді: «Свобода – одна из сложнейших проблем, волнующих мыслителей различных эпох. Свободе посвящены многочисленные философские, но тем не менее тема свободы поистине неисчерпаема, так как представители различных философских школ, а тем более разных эпох расходятся в понимани этой глобальной общешеловеческой проблемы. В настоящее время проблемы свободы приобретает исключительно важное значение.

Феномен свободы представляет собой многогранную систему, предпологающую множество элементов, характерезующих ее сущность. Сложность анализа категории свободы заключается в невозможности расматривать ее изолированно от других категорий, определяющих существование и деятельность человека» [9,282]. 

Еркіндік мәселесі арғызаманннан бері адамзат баласын мазалап келеді. Еркіндіктің тарихы тереңде. Ол көпқабатты. Біздің көтеріп отырғанымыз елдік еркіндік мәселесі. Дегенмен, еркіндікке байланысты фәлсафалық ойтаным бір-бірімен тығыз байланыста.  

Еркіндік жоқ жерде фәлсафаның өзі қамақта. Фәлсафаның қамаққа түсуін анық көрсеткен ғасыр – ХХ ғасыр. Еуразия кеңістігінде ХХІ ғасыр басында еркіндіктің самалы есіп еді, оның басына да қауіп төне бастады. Оны осы күндері Украинаға қарсы жасалған қатігездік көрсетіп отыр. Философиядағы адамзатқа қасырет әкеліп отырған қатыгездіктің болмысына философ Николай Бердяев өзінің «Философия свободы» деген еңбегінде арнайы тоқталған: «Философия перестала быть сакраментальной, как была в древности и в средние века, она подвергалась обмирщанию и стала  философией полицейской, неблогатной. Гениальный образец чисто полицейской философии дал Кант. Полицейская философия имеет некую связь с полицейским государством, с обществом секуляризированным. Из священного гнозиса превратилась философия в полицейский распорядок отвлеченной мысли, в охрану, в градоначальство, к котрому обращаются за разрешением устроить то или иное в царстве мысли и познание. Гносеология несет чисто полицейскую службу и сама себя сознает полицейской. Но полиция не освобождает, не освобождает и уподобившаяся ей гносеология. Полицейская философия роковым образом разрывает с корнями жизни, как и полицейское государство; полицейская философия неизбежно лишена реализма и превращает бытие в призрак. Только сакраментальная философия может быть органической функцией жизни, полицейская философия есть механически отсеченная, отвлеченно мертвая часть. Потому философия и зашла в тупик, потому кризис ее и представляется таким безысходным, что она стала мертвой, самодовлеющей отвлеченностью, что она порвала со всеми формами посвящения в тайны бытия, и философ превратился из священника в полицейского»[10,13-14].

Хакім Абай сөзіндегі елдік рухты кейінгі толқын таныды. Алаш алыптары, кейіннен ойшыл-ғалымдар тамыршыдай дәл танып, өз пайымдарын айтып, елге-жұртқа қозғау салды. 

Хакім Абай фәлсапасындағы аса арналы сала, ол – еркіндік фәлсапасы. Жыл өткен сайын осы мәселе терең зерттелетіні анық. Еркіндік фәлсапасы, хакім Абай даналығының арналы саласы.

Пайдаланған әдебиеттер

1.    Казахско-русский словарь: около 50 000 слов./ Под ред. чл.-корр.

НАН РК Р. Г.Сыздыковой, проф. К.Ш.Хусаина. – Алматы: Дайк-Пресс. 2008. -962 с.

2.    Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т.1: Өлеңдер мен аудармалар.- 1995. – 336 бет.

3.    Есім Ғарифолла. Абай туралы философиялық трактат. Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 83 бет.

4.    Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т.2: Өлеңдер мен аудармалар. Поэмалар. Қара сөздер- 1995. – 380 бет.

5.    Есім Ғ. Хакім Абай. – Астана: Фолиант, 2012. - 400 б.

6.    Әуезов М.О. Абай Құнанбаев. Алматы: «Ғылым» баспасы. – 1967. – 391 бет.

7.    Шанбай Т.К., Пряхин Г.В. «Степной титан»., - Москва: «Восточный экспресс», 2022. - 170 стр.

8.     Фромм Э.З. «Бегство от свободы»., 1941. «Farrar & Rinehart» – 267 стр.

9.    Козлова О.В. Проблема свободы и объективации в философии Н.А.Бердяева. -282-290 стр. // В книге: Историко-философский ежегодник. 2001. Институт Философии. – Москва: Наука, 2003. - 371 с.

10.    Бердяев Н.А. Философия свободы. – Москва, «Издательство АСТ», 2004. – 333 с.